Z przyrodniczego punktu widzenia obszar Zamagurza, utworzony przez północne stoki Magury Spiskiej [Spišská Magura] i część Pienin, jest wyjątkowym obszarem, uformowanym w wyniku skomplikowanego rozwoju geologicznego, z cennymi ekosystemami przyrodniczymi, jakie powstały w wyniku przebiegających procesów przyrodniczych oraz działalności gospodarczej miejscowej ludności, która w pozytywnym sensie słowa modelowała jego krajobraz, przyczyniając się zarazem do zwiększenia różnorodności gatunków roślinnych i zwierzęcych.
Pogórze Pienin jest klejnotem i centralną częścią tego obszaru. Stanowi część pasma skalnego, które na długości 600 km jest granicą pomiędzy wewnętrznymi i zewnętrznymi Karpatami. Pieniny znajdują się w północnej części pasma skalnego, a ich obszar rozciąga się na powierzchni o długości około 35 km i maksymalnej szerokości około 6 km. Na północy sąsiadują z Gorcami i Beskidem Sądeckim, na południu z Magurą Spiską, na zachodzie z Tatrami Bielskimi [Belianske Tatry], a na wschodzie z Ľubovnianską vrchoviną i Międzygórzem Spisko-Szaryskim [Spišsko-šarišské medzihore]. Obszar Pienin dzieli się na trzy części:
1. Pieniny Spiskie znajdują się w zachodniej części Pienin i rozciągają się pomiędzy rzeką Białką a Niedzicą. Na północy i południu ogranicza je rzeka Dunajec i potok Łapszanka. Ich częścią jest również wzgórze zamkowe w Niedzicy Zamku. Obecnie w całości leżą na terytorium Polski.
2. Pieniny Właściwe rozciągają się od czorsztyńskiego wzgórza zamkowego do miasta Szczawnica. Od Pienin Spiskich oddziela ich akwen zapory na Dunajcu. Na północy obszar Pienin Właściwych ogranicza potok Krośnica i Grajcarek, a pomiędzy nimi część Dunajca. Na południu granicę tworzy rzeka Dunajec po Czerwony Klasztor [Červený Kláštor], a następnie jego prawobrzeżny dopływ, Lipnik, dalej potok Kamienka, który jest już jednak dopływem rzeki Poprad. Pieniny Właściwe dzielą się na mniejsze części, a mianowicie:
2.1. Pieniny Czorsztyńskie, które znajdują się na lewej stronie Dunajca i obejmują tereny od wzgórza zamku czorsztyńskiego do przełęczy Szopka. Ich najwyższym wzniesieniem jest szczyt Nowa Góra (902 m n.p.m.).
2.2. Masyw Trzech Koron, który rozciąga się od przełączy Szopka, przez przełom Dunajca, aż do doliny Potoku Pienińskiego. Masyw Trzech Koron rzeka Dunajec przedzieliła do- liną przełomu na dwie części. Po lewej, polskiej stronie, tworzą go Trzy Korony (982 m n.p.m.), które wznoszą się aż 520 m nad poziomem Dunajca. Po prawej, słowackiej stronie tworzy go grzebień Góry Klasztornej [Kláštorná hora] (657 m n.p.m.), Golicy [Holica] (828 m n.p.m.) i Płaśni [Plásna] (889 m n.p.m.) ze Skałami Haligowskimi [Haligovské skaly].
2.3. Pieninki, które uważane są za najbardziej malowniczą część Pienin Właści- wych, rozciągają się na obszarze pomiędzy doliną Pienińskiego Potoku a przełomem Leśnickiego Potoku [Lesnický potok]. Najbardziej znanym szczytem jest Sokolica (747 m n.p.m.), ale najwyżej położonym punktem jest Czertezik (774 m n.p.m.). Wy- sokość ścian skalnych po polskiej stronie osiąga aż 30 m nad poziomem Dunajca. Po stronie słowackiej znajduje się w tym miejscu masyw Osobita (490 m n.p.m.), wznoszący się po prawej stronie przed przełomem Potoku Leśnickiego. Do Zamagurza z Pienin Właściwych należą tylko obszary leżące po stronie słowackiej.
3. Małe Pieniny jest to szeroki płaski górski grzbiet, który rozciąga się od rzeki Dunajec aż do wzgórza Wierchliczka [Vrchriécka] (966 m n.p.m.) nad miejscowością Litmanová na wschodzie. Należy do nich również najwyższy szczyt Pienin – Wysokie Skałki [Vysoké Skalky] (1050 m n.p.m.).
Obszaru Pienin nie można sobie wyobrazić bez rzeki Dunajec, która stworzyła tu- taj w przeszłości niespotykane ukształtowanie terenu – dolinę przełomu Dunajca. Ciek wodny uformował bardziej miękkie górotwory pomiędzy poszczególnymi skałami wapiennymi i stworzył wąski i głęboki kanion o długości około 8,5 km, który składa się z czterech wielkich meandrów, w których rzeka ostro zmienia kierunek zawracając niekiedy w przeciwnym kierunku. Przełom Dunajca wraz z przełomem Leśnickie- go Potoku jest najczęściej odwiedzanym miejscem po stronie słowackiej.
Po polskiej stronie Pienin Spiskich, na Zamagurzu, znajduje się rezerwat przyrody Zielone Skałki, składający się z pasma skał wapiennych z rzadkimi gatunkami roślin, np. pluskwica europejska, czy kokorycz żółta. Naturalną granicą, która oddziela Pieniny od Kotliny Nowotarskiej jest rzeka Białka, która w przeszłości wydrążyła w skałach wapiennych przełom o szerokości stu metrów. Ten rezerwat przyrody – Przełom Białki jest również geologicznie związany z Pieninami.
Pomimo tego, że skalne pasmo Karpat w związku z nieprzepuszczalnością podłoża jest ubogie w źródła mineralne, to w Pieninach – w miejscowości Czerwony Klasztor
– znajdują się trzy źródła zimnej wody siarkowodorowej, które wypływają na styku pienińskich wapieni i fliszu. Wody tych źródeł mają właściwości lecznicze w zakresie chorób skórnych, prze- miany materii, chorób żołądka oraz reumatyzmu.
Pasmo fliszu, do którego należy pozostała część Zamagurza, tworzy nieprzepuszczalne górotwory fliszo- we, w których stosunkowo rzadko występują wydajniejsze źródła mineralne. Na terytorium Zamagurza źródła mineralne występują również na obszarze następujących gmin i miejscowości: Haligowce [Haligovce], Kacwin, Łapsze Wyżne, Lechnica, Osturnia [Osturňa], Wielka Leśna [Veľká Lesná] i Wielki [Veľký Lipník] Lipnik.
Pieniny są również interesujące z powodu wy- stępujących tutaj zjawisk krasowych. Najwięcej powierzchniowych i podziemnych zjawisk krasowych znajduje się w Haligowskich Skałach, gdzie oprócz skalny
ch igieł i wież, znajdują się 23 zbadane podziemne formacje, z których do najbardziej znanych należy jaskinia Aksamitka z korytarzami o długości 335 m. Na urozmaiconą budowę geologiczną, rozczłonkowaną rzeźbę Pienin wpłynęło w szczególności to, iż w okresie lodowcowym tereny te nie były pokryte lodem, co uwarunkowało rozmaitość pienińskich zespołów przyrodniczych. Uwarunkowania te, wraz z działalnością człowieka w przeszłości, spowodowały, iż ukształtowane zostały warunki do powstania niespotykanych w dzisiejszych czasach wartościowych zbiorowisk roślinnych z niezwykłą różnorodnością gatunków roślinnych i zwierzęcych. Na małym obszarze w mozaikowy sposób występują zbiorowiska roślinności skalnej, leśnej i trawiastej, które wraz z pozostałymi areałami, wykorzystywanymi do działalności rolniczej, tworzą krajobraz z mnóstwem unikalnej flory i fauny.
Biotypy skalne i usypiska znajdują się nie tylko po obydwu stronach przełomu Dunajca, lecz są również charakterystyczne dla Skał Haligowskich, przełomu Potoku Leśnickiego i dla grzebienia Małych Pienin, gdzie wystają nad powierzchnią poszczególne turnie. W tych zbiorowiskach oprócz innych gatunków można znaleźć relikty okresu lodowcowego, jakim jest jałowiec sawina, chryzantema Zawadzkiego oraz dębik ośmiopłatkowy.
Oprócz nich występuje aster alpejski,reprezentujący florę alpejską, pszonak Wittmana, goździk wczesny i wiele innych. Tych zbiorowisk nie można sobie wyobrazić bez różnobarwnych motyli, wśród których wyróżnia się niepylak apollo, czy też niektóre gatunki modraszków.
Rejony trudne do wykorzystania rolniczego porośnięte są obecnie lasem. Na obszarze Pienin przeważają lasy bukowe i jodłowo-bukowe lasy kwieciste, w których oprócz zwyczajnych gatunków roślin występuje cis pospolity, wawrzynek wilczełyko, lilia złotogłów i wiele innych. W mniejszych ilościach występują lasy bukowe lubiące podłoże wapienne, które rosną na stromych skalnych zboczach. Cenne zbiorowiska karpackich lasów bukowych znajdują się w rezerwacie przyrodniczym Niebieska Doli- na na obszarze katastru wsi Łapsze Niżne. Wapniste gleby na nasłonecznionych poła- ciach, uwarunkowują gatunkowe bogactwo porostu ziół i krzewów, łącznie z większą ilością gatunków storczykowatych, wliczając w to obuwika pospolitego.
Zbocza wąwozów i głębokich rozpadlin na stromych stokach porastają lasy lipowo-klonowe, które są gatunkowo różnorodne, z typowymi porostami drzewnymi, jak jawor gór- ski i zwyczajny, lipa drobnolistna i szerokolistna oraz jesion wyniosły. Bardzo rzadko na wapnistym podłożu występują reliktowe lasy sosnowe i świerkowe, które rosną w ekstremalnych skalnych szczelinach, na grzebieniach skalnych, wieżach i turniach. Są to bardzo cenne zbiorowiska, które są przedstawicielami polodowcowego rozwoju wegetacyjnego. Przy zbiorowiskach leśnych należy również wspomnieć olszę szarą, która jest częścią porostów i zarośli na bardziej wilgotnych miejscach.
Odrębną częścią są zbiorowiska łąk, które należą do obszarów użytkowanych rolni- czo, będących jednocześnie formą przypomnienia dawnego obrazu rolnictwa tradycyjnego.
Zbiorowiska łąk ze względu na uwarunkowania podłoża geologicznego należą do gatunkowo najbogatszych. Koszone łąki należą bowiem do najbogatszych zbiorowisk, na których na jednym arze występuje aż 70 rodzajów roślin. Na łąkach Pienin można zobaczyć wiele gatunków storczykowatych, np. podkolan biały, gółka długoostrogowa, listera jajowata, storczyk majowy, storczyk kukawka.
Ozdobą jest mieczyk dachówkowaty. Bardziej interesującymi są mozaikowato rozmieszczone zbiorowiska roślin na łąkach podmokłych i mokradłach, które nie osiągają jednak większych rozmiarów.
Następnym, drugim w kolejności, górskim zespołem Zamagurza jest pogórze fliszu Spiska Magura,
który od północy ogranicza potok Łapszanka, część rzeki Dunajec, potok Lipnik i Kamienka, na południu zaś potok Biela i rzeka Poprad. Na północy sąsiaduje z Pieninami, na zachodzie z Tatrami Bielskimi [Belianske Tatry] i Rowem Podtatrzańskim [Podtatranská brázda], na południu z Kotliną Podtatrzańską [Podtatrnská kotlina] i Lewoczskimi Wierchami [Levočské vrchy], a na wschodzie Międzygórzem Spisko-Szaryszkim. Pogórze to tworzy masywny grzbiet górski, który wy- rzeźbiony jest potokami, dzieląc go na mnóstwo bocznych grzebieni i dolin, a Przełęcz Magurska (949 m n.p.m.) i dolina potoku Rieka rozdziela jego obszar na dwa subregiony:
1. Rzepisko – nazwany według najwyższego szczytu Rzepisko (1 259 m n.p.m.), w którym znajduje się Rów Osturniański z ciekawymi zbiorowiskami mokradeł. Grzbiet przechodzi przez koty Rzepisko – Magurka – Bukowina – Smreczyński Wierch – Spádik – Magurska Przełęcz;
2. Wietrzny Wierch – nosi nazwę według tak samo nazwanej koty we wschodniej części Magury Spiskiej. Grzebień w tej części obszaru ciągnie się wzdłuż kot Kameniarka – Riňava – Wietrzny Wierch (1 102 m n.p.m.).
Magura Spiska powstała w wyniku masywnego fałdowania się górotworów pod koniec późnego trzeciorzędu. Charakterystycznym rysem Magury Spiskiej są płaszczyznowo głębokie i strumieniste osuwiska, które powstały w wyniku silnych opadów i topienia się śniegu. Większe osuwiska kry lodowej zatamowały koryta dolin w taki sposób, że powstały odpowiednie warunki do uformowania się jezior. Do najbardziej znanych należy jezioro w miejscowości Jezersko – Jezioro Jezerskie, a na obszarze miejscowości Osturnia Wielkie Jezioro Osturniańskie,
Małe Jeziora i Jezioro.
Wszystkie te jeziora mają statut rezerwatu przy- rody, względnie pomnika przyrody. Oprócz nich na tym obszarze znaj- duje się jeszcze kilka zbiorowisk mo- kradeł po wyschniętych jeziorkach, które obecnie, przy wyższym pozio- mie wód gruntowych, tworzą małe jeziorka. Cieki wodne Magury Spiskiej z północnych stoków spływają do rzeki Dunajec. Ciekiem o największym znaczeniu w Rowie Osturniańskim jest Potok Osturniański i Frankowski, a w Kotlinie Starowiejskiej potok Rieka i Lipnik. Po polskiej stronie najbardziej znaczącymi są cieki Kacwinianka, Niedziczanka, Łapszanka,
Potok Trybski i Białka. Z uwagi na swoje podłoże łupkowe wszystkie potoki tworzą interesujące stopnie wodne i wodospady.
Zbiorowiska przyrodnicze na terenie Magury Spiskiej różnią się od zbiorowisk Pienin. Związane jest to z uboższymi glebami na podłożu fliszowym, jak również mniej zróżnicowaną rzeźbą terenu. Uwarunkowania te uniemożliwiły powstanie tak dużej różnorodności roślinnej jak w Pieninach, nie można jednak na tej podstawie stwierdzić, że obszar Magury Spiskiej jest mniej interesujący. Na obszarach rolniczych, w niż- szych partiach, na tzw. równiach, grunty orne występują zamiennie z łąkami koszonymi, na których można spotkać interesujące rośliny, jak kilka rodzajów storczyków, czy mieczyk dachówkowaty. Większość areałów rolnych tworzy pastwiska, wypasane owcami, w niższych partiach bydłem rogatym. Interesujące były w przeszłości górskie łąki tzw. psiarne na grzebieniowych częściach tych obszarów, które jednak w wyniku zalesiania i naturalnego rozszerzania się obszarów leśnych, zanikły.
Do cennych i wartościowych zbiorowisk roślinnych należą również zbiorowiska mokradeł, które w mozaikowy sposób występują na całym obszarze Zamagurza, również na areałach użytków rolnych, jak też leśnych. Najczęściej spotykamy je na obszarze Osturni i Jezerska. W zbiorowiskach tych znajdują się gatunki roślinne, które do swojej wegetacji potrzebują wyższy lub wysoki poziom wód podziemnych. Należą do nich wszystkie rodzaje wełnianek, bobrek trójlistkowy, pierwiosnka omączona, knieć błotna, zwana też kaczeńcem, ale również rośliny mięsożerne, jak rosiczka okrągło- listna, czy tłustosz pospolity. Na obszarach tych można również zobaczyć salamandrę plamistą oraz traszkę górską lub traszkę karpacką. Największe, a z przyrodniczego punktu widzenia najcenniejsze zbiorowiska mokradeł uznane zostały za rezerwaty przyrodnicze lub wspomniane wyżej pomniki przyrody.
Na obszarze Magury Spiskiej najczęściej występują zbiorowiska leśne. Większość porostów lasów, które nie są porostami pierwotnymi, stanowią lasy świerkowe, co w ostatnich latach spowodowało występowanie większych wiatrołomów i masowych ataków korników. Obecnie, na zagrożonych terenach, sztucznie zasadzono młode porosty z bardziej odpowiednim składem drzewostanu. W lasach Magury Spiskiej w mniejszym zakresie występuje jodła i modrzew. Z drzew liściastych najczęściej wy- stępuje buk, klon i jesion. W pobliżu cieków wodnych i na porostach brzegowych wy- stępuje wierzba, olsza szara i olcha czarna.
Cały teren Zamagurza z uwagi na swoją różnorodność stwarza optymalne warunki dla występowania wielu gatunków zwierząt. Niektóre, charakterystyczne dla poszczególnych zbiorowisk przyrodniczych, wspomniane były przy ich opisie. Inne, w szczególności większe gatunki ssaków, migrują po terenie całego Zamagurza. Oprócz zwyczajnych gatunków zwierzyny łowieckiej występują tutaj również liczne szlachetniejsze gatunki, jak ryś euroazjatycki, niedźwiedź brunatny, czy wilk szary.
Przy ciekach wodnych, w których występuje 17 gatunków ryb, m. in. głowacica, możemy spotkać wydrę europejską, czy bobra europejskiego. Różnorodny gospodarczo obszar wraz ze zbiorowiskami leśnymi tworzy idealne warunki do występowania różnych gatunków ptactwa, np. zimorodka zwyczajnego przy ciekach wodnych, dudka zwyczajnego wyszukującego dziuple w starych drzewach, orła przedniego i orlika krzykliwego, wyszukującego pod gniazda miejsca w kompleksach leśnych, puchacza zwyczajnego i wielu innych gatunków. Różnorodne i cenne zbiorowiska przyrodnicze wraz z niespotykanymi pejzażami kulturowymi były podstawą do tego, że w 1932 r. powstał na terenie Pienin, po stronie polskiej, Pieniński Park Narodowy. Podczas uroczystego ogłoszenia tego aktu, 14 lipca 1932 r., przedstawiciele obydwu sąsiadujących państw zadeklarowali powstanie pierwszego transgranicznego parku w Europie. Obecnie parki na- rodowe w Pieninach istnieją po obydwu stronach rzeki Dunajec, a cały obszar Zamagurza jest pasmem ochronnym Pienińskiego Parku Narodowego.
